Heraldiek

OSJ is een Orde van Hospitaalridders die in eerste instantie gefocust is op haar dubbele doelstelling vervat in de leuze ‘Pro Fide, Pro Utilitate Hominum’.
Ze voert zelf een wapenschild vergezeld van die leuze, ook wapenspreuk genoemd.

Oorsprong

De traditie van wapenschilden start in de 12de eeuw. Ze kwamen in gebruik om ridders en adel in de strijd te identificeren vooral tijdens toernooien en veldslagen. De herauten, die verantwoordelijk waren voor het vastleggen en beheren van wapenschilden, noteerden ze in wapenboeken. Tijdens de evenementen stonden zij de organisator of de vorst (aanvoerder van het leger) bij om spel of strijd ordelijk te laten verlopen.

Middeleeuwen

De burgerij begon wapenschilden te voeren vanaf de late middeleeuwen, ongeveer vanaf de 13de eeuw.
Steden, gilden en belangrijke burgers gebruikten wapenschilden om zich te onderscheiden en hun positie in de samenleving te versterken. Dat was een manier om status en loyaliteit te tonen aan de vorst en om zichzelf te beschermen in een tijd waarin herkenning op het slagveld van groot belang was.
In de middeleeuwen werden wapenschilden ook gebruikt als uithangborden voor gildelieden. Het was een manier om de identiteit en de status van de gilde te benadrukken en om de samenwerking en loyaliteit binnen de gilde te versterken. De wapenschilden werden vaak op de ingang van gildehuisjes of op hun gebouwen geplaatst om de herkenning te vergroten en om de gemeenschap te symboliseren.

Orde van Sint-Jan

In die traditie kadert de Orde haar in de Constitutie vastgelegde heraldische ambities, verfijnd en toegelicht in zowel de Manual als in het Huishoudelijk Reglement (van het Prioraat van de Lage Landen). Het Wapencollege heeft zijn eigen Huishoudelijk Reglement, het jongste daterend van 5 december 2020. (Zie hiervoor de bijlage).

Waarom een wapenspreuk en een wapenschild?

Onze Orde is er één van Hospitaalridders. Vanuit de mooie traditie willen we ook enkele typische ridderlijke kenmerken hun plaats geven. Daarbij horen een wapenspreuk en een wapenschild.
Het kiezen van een wapenspreuk wordt aangemoedigd voor donaten in de aanloop naar hun ridderslag. Het stelt hen in staat om vanuit een kernachtige leuze het eigen engagement en de motivatie daartoe toe te lichten. Een wapenschild maakt het ‘ridderplaatje’ compleet. In de praktijk zal de wapenheraut van de eigen Commanderij een nieuw geridderde aansporen een wapenschild te kiezen binnen het jaar na de ridderslag.

Traditie

Een wapenschild was in de middeleeuwen zowel voor de invloedrijke burgerij als voor de adel een instrument om zich kenbaar te maken. Gildelieden afficheerden daarmee aan hun gevel wat een klant of passant bij hen kon vinden. Ridders en andere edellieden maakten zich herkenbaar bij een strijd of bij een tornooi. Ze waren bij gevechten immers gehelmd en niet anders herkenbaar voor de wapenheraut, die namens de legeraanvoerder de troepen indeelde, dan door hun wapenschild. Bij een tornooi gold dan weer dat toeschouwers zo beter hun favoriet herkenden. Vandaag onderscheidt een wapenschild hospitaalridders van leden van andere verenigingen én geeft het de kans aan de dragers om zich kenbaar te maken of zich voor te stellen.

Een door de Vlaamse Overheid erkend wapenschild

In Vlaanderen kan elke burger zijn wapenschild laten ontwerpen en officieel registreren. Zie hiervoor de Vlaamse Heraldische Raad. Je kan er ook alle door de overheid uitgereikte schilden consulteren.

Hulp

Binnen onze Orde heeft elke Commanderij zijn wapenheraut die ieder lid kan bijstaan met raad en daad. Hij/zij assisteert en helpt voorstellen te ontwerpen. De facto zullen op basis van een eerste beschrijving en/of schets de hoofdwapenheraut samen met een vaste medewerker-wapenheraut aan de slag gaan. Zij maken dan een uitgewerkt ontwerp dat aan de drager wordt voorgelegd. Al dan niet na aanpassingen zal de hoofdwapenheraut het schild registreren en uitreiken. De registratiekosten bedragen 50 euro, bestemd voor de bekostiging van de software.

Samenstelling van een wapenschild

Een wapenschild bestaat in eerste instantie uit een schild dat verschillende vormen kan aannemen en gepersonaliseerd wordt door kleuren en metalen en voorzien van indelingen en stukken.
Wanneer het schild bestemd is voor een natuurlijke persoon wordt een helm toegevoegd, een wrong, een helmteken, helmkleden en de wapenspreuk in een bijgeplaatste banderol.
De drager bepaalt de vorm van het schild, de gebruikte kleuren, metalen, indelingen, stukken én het helmteken. De ontwerper zorgt voor bijpassende helm, wrong en helmkleden, eventueel voor een halsjuweel en voorziet de banderol met wapenspreuk onder het schild.
Let wel: Dames-ridder kunnen opteren voor een ovaal schild omgeven door een krans van natuurlijke elementen. Die kunnen ook vrij gekozen worden. Voor een zogenaamd ‘damesschild’ zijn er dan geen helm, wrong, helmkleden en halsjuweel.

De vorm van het wapenschild binnen onze Orde is het ‘écu ancien 1600’ óf het écu italien’. Dat laatste enkel voor Dames-ridder dus. Voor de helm gaat het standaard om ‘Casque de gentilhomme’.

Kleuren, figuren en stukken worden gekozen, rekening houdend met hun symboolwaarde om precies de identiteit van de drager bekend te maken.
Voor de betekenis ervan verwijzen we naar volgende websites.

• Kleuren en metalen heraldische kleur
  Opmerking: aan kleuren kan een betekenis toegeschreven worden. Niet alle kleuren zijn mogelijk.
• Stukken en figuren, lijst van vaktermen in de heraldiek
  Opmerking: zowat alles wat concreet is, kan als stuk gebruikt worden: geometrische figuren, beesten en dieren, mythische wezens, menselijke figuren, vormen en objecten, natuurelementen…

We moedigen iedereen aan om haar/zijn verbeelding de vrije loop te laten. Er zijn geen strikte regels in de moderne wapenkunde; het gaat vooral om het uitdrukken van persoonlijke betekenis en esthetiek.

Vuistregels om te starten

Denk even na hoe je je jezelf wil voorstellen en waaraan je spontaan denkt. Wat is er belangrijk voor jou: familie, opleiding, beroep, hobby’s, waarden, ideeën, eigenschappen,… ?
Elk element van een wapenschild is doordrenkt met symboliek en betekenis, vaak uniek voor de drager (of de familie).
Reik gerust veel aan, maar houd er rekening mee dat een wapenschild niet overladen mag zijn. Eenvoud siert.
Heraldische voorschriften naleven kan hier en daar een hindernis zijn, maar daarover waken de ontwerpers wel.
Een ontwerp kan meteen een schot in de roos zijn, maar voel je vrij om tegenvoorstellen te doen. Nogmaals: alles kan als de heraldische regels gerespecteerd worden.

Frans Vandueren, KJSJ
Prioraat van de Lage Landen, Hoofdwapenheraut

21 december 2024

Voorbeeld hieronder: het wapenschild van hoofdwapenheraut Frans Vandueren.

Blauw en rood zijn de kleuren van Haïti waar hij een weeshuisproject bezielt. De keper vormt een huis met daarin rood en een vuur als symbool voor huiselijke warmte. In de blauwe hemel hangt de koord van Sint-Franciscus, Frans zijn patroonheilige met 6 knopen die zijn 6 kinderen verbeelden. Als helmteken is er een Franse lelie, verwijzend naar Frans zijn voornaam en naar zijn voorkeur voor het goede (bourgondische) leven.